Διαβαίνοντας τα σύνορα

Επιλέξαμε το συγκεκριμένο άρθρο, αρχικά επειδή μας φάνηκε ενδιαφέρουσα η πρόταση του Μπάουμαν για την ποικιλομορφία των συνόρων και δεύτερον η θέση του σχετικά με την αντιφατικότητα που χαρακτηρίζει τα οποιαδήποτε σύνορα. Όπως εύστοχα τονίζει η σύγκρουση αλλά και η συμβίωση συνυπάρχουν "εντός των τειχών"
Προσωπικά ή συλλογικά τα σύνορα που δημιουργούμε οριοθετούν το "εγώ και το εσύ" αλλά και "το εμείς και οι άλλοι". Μπορούμε ίσως να συζητήσουμε για τις διαχωριστικές γραμμές που τραβάμε, για τις ιεραρχήσεις- κατατάξεις που κάνουμε...

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ (Σημειωματάριο Ιδεών από το περιοδικό της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας "επτά 7 η Τέχνη της Ζωής" 21-2-2010 )

Το ακόλουθο κείμενο είναι απόσπασμα δοκιμίου που έγραψε ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν για τον κατάλογο έκθεσης με θέμα τα «Σύνορα», που έγινε το Μάιο του 2009 στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Τέχνης της Βαλένθιας.

"Ο μεγάλος ανθρωπολόγος Κλοντ Λεβί-Στρος στις «Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας» (1949), το πρώτο από τα βιβλία του, υποστηρίζει ότι η απαγόρευση της αιμομιξίας (ή ακριβέστερα η δημιουργία της ιδέας της «αιμομιξίας», δηλαδή μιας σχέσης που είναι δυνατή αλλά και απαγορευμένη μεταξύ ανθρώπων) σηματοδοτεί την πράξη γέννησης της κουλτούρας. Η κουλτούρα και επομένως ο (ιδιαίτερος) ανθρώπινος τρόπος ύπαρξης αρχίζει με τη χάραξη ενός συνόρου το οποίο δεν υπήρχε πριν. Στις φυσικές ομοιότητες και διαφορές θα προστεθεί μια τεχνητή διάκριση, που δημιουργήθηκε και επιβλήθηκε από τους ανθρώπους.

Η κουλτούρα από τις απαρχές της και για όλη τη μακρά ιστορία της συνέχισε να ακολουθεί το ίδιο μοντέλο: χρησιμοποιεί σημεία, που βρίσκει ή κατασκευάζει, για να διαιρεί, να διακρίνει, να διαφοροποιεί, να ταξινομεί και να διαχωρίζει τα αντικείμενα της πρόσληψης και της αξιολόγησης και τους προτιμώμενους /υποδεικνυόμενους/επιβαλλόμενους τρόπους απάντησης σε αυτά τα αντικείμενα.

1. Τα σύνορα χαράσσονται για να δημιουργούν διαφορές, για να διακρίνουν έναν τόπο από τον υπόλοιπο χώρο, μια περίοδο από τον υπόλοιπο χρόνο, μια κατηγορία ανθρώπινων πλασμάτων από την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Το σύνορο προστατεύει (ή τουλάχιστον έτσι ελπίζουμε, ή πιστεύουμε) από το απροσδόκητο και το απρόβλεπτο, από τις καταστάσεις που θα μας φόβιζαν, θα μας παρέλυαν και θα μας έκαναν ανίκανους να δράσουμε. Τα σύνορα δίνουν ασφάλεια. Μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε πώς, πού και πότε να κινηθούμε. Μας επιτρέπουν να δρούμε με εμπιστοσύνη.

2. Για να έχουν αυτό το ρόλο, για να επιβάλλουν τάξη στο χάος, να καθιστούν τον κόσμο κατανοητό και βιώσιμο, τα σύνορα πρέπει να είναι καλά χαραγμένα. Γύρω από τα σπίτια βρίσκουμε φράχτες ή κάγκελα. Στις πόρτες και στις εξώπορτες υπάρχουν ονόματα που δείχνουν τη διάκριση ανάμεσα σε όσους είναι μέσα και σε όσους είναι έξω, ανάμεσα στους κατοίκους και τους φιλοξενούμενους. Το να αγνοούμε αυτά τα σήματα, το να μην υπακούμε στους κανόνες που μας υποδεικνύουν, είναι μια παράβαση που συνεπάγεται συνέπειες, τις οποίες θα θέλαμε να αποφύγουμε: γεγονότα επίφοβα, απρόβλεπτα και ανεξέλεγκτα. Από την άλλη μεριά, το να συμμορφωνόμαστε στους θεσμούς και να τροποποιούμε τον τρόπο συμπεριφοράς μας, όταν διασχίζουμε το σύνορο, δημιουργεί (αναδημιουργεί, ενισχύει, φανερώνει) την τάξη που το σύνορο οφείλει να εγκαθιδρύει, να υπηρετεί και να διατηρεί.

3. Τα σύνορα χαράσσονται για να δημιουργούν και να διατηρούν μια χωρική τάξη. Για να συγκεντρώνουν σε ορισμένους τόπους ορισμένα πρόσωπα και πράγματα, αφήνοντας άλλα απ' έξω. Κάθε μοντέλο χωρικής τάξης διαιρεί τις ανθρώπινες υπάρξεις σε «επιθυμητές» και «ανεπιθύμητες». Κάθε σύνορο έχει σκοπό να αποτρέψει την ανάμειξη αυτών των δύο κατηγοριών στον ίδιο χώρο.

4. Τα σύνορα διαιρούν το χώρο, αλλά δεν είναι απλοί φραγμοί. Είναι και διασυνδέσεις μεταξύ των τόπων που χωρίζουν. Έτσι υπόκεινται σε αντιτιθέμενες πιέσεις και είναι γι' αυτό το λόγο πηγές δυνητικών συγκρούσεων και εντάσεων. Λίγα είναι (αν υπάρχουν) τα τείχη που δεν έχουν πύλες ή πόρτες.

Τα τείχη είναι κατ' αρχήν διαβατά, αν και οι φρουροί και από τις δύο πλευρές έχουν αντιτιθέμενους σκοπούς και προσπαθούν να καταστήσουν την ώσμωση ασύμμετρη. Η ασυμμετρία είναι πλήρης ή σχεδόν πλήρης στην περίπτωση των φυλακών, των στρατοπέδων κράτησης και των γκέτο ή των «γκετοποιημένων περιοχών» (η Γάζα είναι σήμερα το πιο κραυγαλέο παράδειγμα αυτού του τύπου), όπου οι φρουροί είναι μόνο από τη μία πλευρά. Αλλά οι ζώνες των πόλεων που πασίγνωστα είναι καλό να αποφεύγουμε τείνουν να μοιάζουν με αυτό το ακραίο μοντέλο, καθώς την άρνηση αυτού που είναι απ' έξω να μπει, τη συνοδεύει η κατάσταση αυτού που είναι μέσα να μην μπορεί να βγει.

5. Η χάραξη και η προστασία των συνόρων είναι πρωταρχικές δραστηριότητες που αποβλέπουν στην επίτευξη και στη διατήρηση της ασφάλειας. Το τίμημα που πληρώνεται είναι η απώλεια της ελευθερίας κίνησης. Αυτή η ελευθερία γίνεται πολύ σύντομα ο παράγοντας που διακρίνει τις διάφορες κοινωνικές βαθμίδες και το κριτήριο με βάση το οποίο ένα άτομο ή μια κατηγορία ατόμων μετριούνται στο εσωτερικό της κοινωνικής ιεραρχίας. Το δικαίωμα διάβασης (ή καλύτερα το δικαίωμα να αγνοούμε το σύνορο) γίνεται επομένως ένα από τα πιο επίμαχα ζητήματα, ένα ζήτημα αυστηρά ταξικού χαρακτήρα. Ενώ η ικανότητα αμφισβήτησης της απαγόρευσης διάβασης ενός συνόρου γίνεται ένα από τα κύρια όπλα διαφωνίας και αντίστασης ενάντια στην ιεραρχία της υπάρχουσας εξουσίας.

Αυτές οι πιέσεις καταλήγουν σε ένα προφανές παράδοξο: στον πλανήτη μας, που παγκοσμιοποιείται γρήγορα, η μείωση της αποτελεσματικότητας των συνόρων (ο αυξανόμενα πορώδης χαρακτήρας τους, που συνδέεται με το γεγονός ότι η απόσταση μέσα στο χώρο έχει όλο και μικρότερη αμυντική αξία) συνοδεύεται από την ταχεία αύξηση νοήματος που τείνουμε να τους αποδίδουμε.

Τα σύνορα, υλικά ή διανοητικά, από τούβλα και ασβέστη ή συμβολικά, είναι μερικές φορές πεδία μάχης, αλλά είναι και δημιουργικά εργαστήρια της τέχνης, της συμβίωσης, πεδία στα οποία ρίχνονται και βλασταίνουν (συνειδητά ή όχι) οι σπόροι μελλοντικών μορφών ανθρωπότητας. Στην Ιστορία τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο. Είναι πάρα πολύ νωρίς για να προβλέψουμε ποια από τις δύο -αλληλοσυνδεόμενες- λειτουργίες των συνόρων θα κατισχύσει. "