To λεξιπλάνο μετά την πτήση…(Μετα-ανάγνωση του "Περί τυφλότητος")

Και για να μοιραστούμε μαζί σας κάτι από την ομορφιά του ταξιδιού:

Λίγα λόγια για το συγγραφέα που οδήγησε την πτήση μας:

Ζοζέ Σαραμάγκου

Γεννήθηκε το 1922 σ’ένα μικρό χωριό της Πορτογαλίας. Το «Σαραμάγκου» ήταν το παρατσούκλι του πατέρα του (δηλώνει το άγριο ραδίκι) και γράφτηκε κατά λάθος στη ληξιαρχική πράξη της γέννησής του συνοδεύοντας από’κει και πέρα το όνομά του. Η φτωχή οικονομική κατάσταση της οικογένειάς του τον ανάγκασε να εγκαταλείψει το γυμνάσιο και να δουλέψει ως μηχανικός αυτοκινήτων. Παρόλο τούτο διάβαζε μόνος του τα βράδια στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Λισαβόνας αποχτώντας μια πλούσια μόρφωση που του επέτρεψε αργότερα να δουλέψει σε εκδοτικούς οίκους και σε εφημερίδες ως πολιτικός σχολιαστής και ως υπεύθυνος των λογοτεχνικών σελίδων.
Το πρώτο του μυθιστόρημα κυκλοφόρησε το 1947 στη διάρκεια της δικτατορίας του Σαλαζάρ αλλά παγκόσμια γνωστός έγινε μετά τα πενήντα του με μια σειρά μυθιστορημάτων, από τα οποία τα πιο γνωστά είναι:
«Η χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις» (1984), «Η πέτρινη σχεδία» (1986), «Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας» (1989), «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» (1991), «Περί τυφλότητος» (1995), «Όλα τα ονόματα» (1997), «Η σπηλιά» (2001), «Ο άνθρωπος αντίγραφο» (2003), «Περί φωτίσεως» (2004), «Περί θανάτου» (2007).
Το 1998 πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Μια σύντομη περιήγηση στην υπόθεση του «Περί τυφλότητος»

Σε μια απροσδιόριστη πόλη κι ενώ ανάβει το πράσινο φανάρι ένα αυτοκίνητο μένει σταματημένο καθώς ο οδηγός του χάνει ξαφνικά το φως του. Οι άνθρωποι που έρχονται σε επαφή μαζί του σταδιακά τυφλώνονται επίσης και μια επιδημία τυφλότητας φαίνεται να εξαπλώνεται αναγκάζοντας τις δημόσιες αρχές να κλείσουν σε ένα άσυλο τους τυφλούς απομονώνοντάς τους από την υπόλοιπη κοινωνία. Πώς μπορεί να επιβιώσει αυτή η συνεχώς ογκούμενη ομάδα τυφλών όταν εξαρτάται απόλυτα από τη φροντίδα ενός έξω κόσμου που φοβάται κι αποδιοργανώνεται προοδευτικά καθώς παραδίδεται στην τυφλότητα; Πώς θα διαχειριστεί η έγκλειστη αυτή κοινωνία των τυφλών το φόβο μπροστά στην πρωτόγνωρη κατάστασή της, τις ανάγκες και τις επιθυμίες της, τα στερεότυπα, την εξουσία και τη βία, τα κάθε λογής ένστικτα και τα ανθρώπινα συναισθήματα;

Αν η ιστορία σάς φαίνεται ν’ ανήκει στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας ή της πλατωνικής φιλοσοφίας ο ίδιος ο συγγραφέας μας προειδοποιεί για την ιδιαιτερότητα των έργων του:

«Τα μυθιστορήματά μου αρχίζουν πάντοτε με ένα απίθανο επεισόδιο. Όσο για τους τίτλους , έχω χρησιμοποιήσει λέξεις όπως εγχειρίδιο, χρονικό, ιστορία, ευαγγέλιο, δοκίμιο. Με επιτηδευμένη ταπεινοφροσύνη λέω συχνά ότι ίσως είμαι ένας αποτυχημένος δοκιμιογράφος. Ή ίσως θα μου άρεσε να ήμουν φιλόσοφος. Εξάλλου, αν είχα χρησιμοποιήσει τη ρεαλιστική μορφή αντί για την αλληγορία, η επίδραση στους αναγνώστες δεν θα ήταν η ίδια.»

(Από μια συνομιλία του με τον Ιταλό συγγραφέα Ουμπέρτο Έκο που δημοσιεύτηκε στο ένθετο της «Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας» «& 7. Η τέχνη της ζωής» αρ.265 17/12/2006 σ.26)

Οι αναγνώστες-επιβάτες του λεξιπλάνου-, λοιπόν, προσπαθούν να «ξεκλειδώσουν» τον αλληγορικό χαρακτήρα του έργου:

Τι εστί τυφλότης;

Αφροδίτη: η πιστή, σχεδόν δουλική, υπακοή σε κοινωνικά «πρέπει» ή στερεότυπα, τα οποία φυλακίζουν με τέτοιο τρόπο την ανθρώπινη φύση, ώστε την καθιστούν πνευματικά τυφλή παρά την οργανική ορατότητα που διαθέτει. Η υποταγή σε κάθε ζωώδες ένστικτο του ανθρώπου: η υστερική αναζήτηση τροφής, η δολοφονική πράξη, η παράδοση σε κάθε σαρκική απόλαυση δίχως τη συγκατάθεση του συναισθήματος.
Ο άνθρωπος εναντίον του ανθρώπου: τυφλός, ίσως, είναι ο μη αλληλέγγυος, αυτός που με την πρώτη ευκαιρία εξουσιάζει με δεσποτικό, αυταρχικό τρόπο τους υπόλοιπους.
Τυφλότητα είναι ο φόβος, η ενστικτώδης παρόρμηση, η ασώματη ύπαρξή μας, η άρση των αναστολών, η εξουσιαστική λαγνεία, η απιστία αλλά από την άλλη μέσω αυτών και η αποκάλυψη, ένα είδος αναβάπτισης. Ίσως, λοιπόν, ο μόνος τρόπος για μη τυφλότητα είναι η τύφλωση.

Ειρήνη: η έλλειψη ελπίδας, η απιστία, ο φόβος. Τυφλότητα ίσως σημαίνει να αρνείσαι την πραγματικότητα. Όχι με το να δυσκολεύεσαι να αντιμετωπίσεις τη ζωή αλλά με το να επαναπαύεσαι με τη σκέψη ότι καταλαβαίνεις και μπορείς να εξηγήσεις τα πάντα. Κι αυτό σε κάνει να μην προσπαθείς για κάτι περισσότερο, για να αντιληφθείς δηλαδή την ουσία των πραγμάτων.
Τυφλότητα μπορεί, επίσης, να είναι να μη δέχεσαι το φυσιολογικό και να το μετατρέπεις σε κάτι ξένο για σένα, όπως το ανθρώπινο σώμα και τις ανάγκες του.

Ελένη: η έλλειψη ελπίδας, η αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης, η ανθρώπινη εξαθλίωση αλλά κι αυτό που τους ανάγκασε να δουν και να δεθούν στενότερα, μια διαδικασία που τους οδήγησε στην αυτογνωσία, στο να δείξουν τον πραγματικό τους εαυτό. Η έλλειψη ντροπής, η ανάγκη για συντροφικότητα, η αλληλεγγύη, η βοήθεια: τους έδειξε ότι ο ένας είναι απαραίτητος για τον άλλον, εκτίμησαν το φως που είχαν. Ο φόβος, η ανημπόρια να βοηθήσεις τον άλλον, η απιστία αλλά και μια κατάσταση περισυλλογής, η αποκάλυψη, η ισότητα.

Σταυρούλα: η έλλειψη πίστης, ελπίδας, ο φόβος, η αποκάλυψη. Το να εθελοτυφλείς μπροστά σε κάποιες καταστάσεις, η έλλειψη κατανόησης του κόσμου και το να μένεις σε κάτι επιφανειακό. Η κατάσταση όπου οι άνθρωποι δεν προχωρούν στο να δουν σε βάθος. Το να αρκείται κανείς σε ό,τι εξυπηρετεί τον ίδιο αγνοώντας θέλοντας ή μη την κατάσταση των άλλων.
Από την άλλη, όταν είσαι τυφλός δεν σε νοιάζει τίποτε το εξωτερικό, όπως η ομορφιά, αλλά ο εσωτερικός κόσμος, κάτι που θα’πρεπε να συμβαίνει κι όταν έχουμε την όρασή μας. Η σημασία της αισθητικής εκμηδενίζεται και διαπιστώνουμε πως τελικά είναι εικονική και επιφανειακή και δεν μας είναι καθόλου απαραίτητη. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε και εμπορεύεται ό,τι είναι όμορφο και μπορεί να μας κάνει να νιώσουμε καλύτερα ή έτσι νομίζουμε, χωρίς μάτια καταρρέει και μένουμε να αναζητούμε τα απολύτως αναγκαία για να ζήσουμε.

Μάγδα: η έλλειψη συμφιλίωσης με την ψυχή μας, η κοινωνική αποξένωση, η φίλαυτη επικοινωνία, η εξουσιαστική λαγνεία, η «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» μας, η ασώματη ύπαρξή μας, η ανάμνηση των συναισθημάτων, η πρόνοια των ασχήμων, η θαρραλέα και αυθόρμητη έκφραση, η άρση συστολής, η ενστικτώδης παρόρμηση, ο φόβος του σκότους, η απιστία, η μεταβολή, η αποκάλυψη.
Η τυφλότητα γίνεται τελικά η ισότιμη μεταβίβαση του έχειν, η ανακάλυψη του «είναι», η συνύπαρξη σώματος και ψυχής ή ύλης και πνεύματος, η μεταφυσική όραση-ενόραση, η ακύρωση του θεάματος, η αναβάπτιση του εαυτού μας.

Μάνια: η έλλειψη συνείδησης του ανήκειν σε μια κοινότητα ανθρώπων κι όχι μόνο στον εαυτό σου, η εγωιστική αντίληψη της ζωής, ο στεγνός ορθολογισμός κι ο ωφελιμισμός, η αδυναμία κατάδυσης στα βαθύτερα αίτια των πράξεων και επιθυμιών σου, η αδιαφορία, η έλλειψη αγάπης, αλληλεγγύης, της ευθύνης για τον άλλον που φτάνει ως την αυτοθυσία.
Η τυφλότητα αφορά τη λογική μας που κρίνει κι απορρίπτει ό,τι δεν χωράει στους κανόνες της. Η όραση είναι η πιο ορθολογική αίσθηση, η πιο ρεαλιστική, η πιο κυριαρχική. Όταν λείψει λειτουργούν πιο συλλογικά και διεισδυτικά όλες οι άλλες αναδεικνύοντας μιαν άλλη όψη της πραγματικότητας. Άρα η τυφλότητα γίνεται ένας αναβαθμός συνειδητοποίησης μιας βαθύτερης πραγματικότητας.

Κι αν όλ’αυτά σας φαίνονται βαριά κι ασήκωτα σας βεβαιώνουμε ότι εμείς απολαύσαμε αυτό το ταξίδι στην «καρδιά του σκότους» και νιώθουμε λίγο πιο υποψιασμένοι για τις άπειρες διαβαθμίσεις από το φως στο σκοτάδι.

Να μην ξεχάσουμε να σας παραπέμψουμε και στην ταινία που μπορεί, ίσως, να δείτε στα θερινά σινεμά και κυκλοφορεί πια σε dvd : «Blindness», σκηνοθεσία: Φερνάντο Μεϊρέλες, σενάριο Ντον Μακέλαρ-Ζοζέ Σαραμάγκου, ηθοποιοί: Τζουλιάν Μουρ, Μαρκ Ραφάλο, Γκαέλ Γκαρσία Μπερνάλ, Ντάνι Γκλόβερ, Άλις Μπράγκα, Γιουσούκε Ισέϊα κ.α. Το τρέιλερ που ακολουθεί (χάρη στις ηλεκτρονικές δεξιότητες της Ειρήνης Λιβανού) σας δίνει μια ιδέα:

Το λεξιπλάνο ευελπιστεί να συνεχίσει τα ταξίδια του και με νέους επιβάτες τη σχολική χρονιά 2009-10. Όσοι ονειρεύεστε ωραίους προορισμούς, το λόγο, τις εικόνες, το θέαμα, την έκφραση, τη δημιουργία επιβιβαστείτε μαζί μας…